“KRİTİK NOKTA” VE EKONOMİ

Tuğberk Çiloğlu

Sizlere Cumhuriyet Gazetesi Bilim Teknoloji ekinde bu hafta yayınlanmış olan çok ilginç bir yazıdan bahsetmek istiyorum. Yazı, biyolojik sistemlerle ilgili. Daha doğrusu bu sistemlerin işleyişiyle ilgili. ‘Bunun ekonomiyle ne ilgisi var?’ dediğinizi duyar gibiyim. Gelin anlatayım.

Çeşitli üniversitelerden kuramsal fizikçiler ve biyologlar çeşitli sistemlerin davranışını araştırmışlar ve çok ilginç bir sonuca varmışlar. Sonucu size şöyle özetleyebilirim: Sistemler iki aşırı uçta bulunabilirler; aşırı düzenlilik ve aşırı düzensizlik. Bilim insanlarının araştırmalarına göre bir sistem bu iki aşırı uçtan herhangi birinde çalışırsa, bu durum sistemin işleyişini olumsuz yönde etkiliyor. Fakat eğer bu iki aşırı ucun tam ortasında, yani ne aşırı düzenli, ne de aşırı düzensiz bir konumda çalışırlarsa sistemin verimi ve işleyiş sağlığı maksimuma çıkıyor. İşte, bilim insanları bu noktaya ”kritik nokta” adını vermişler. İsterseniz biraz, verilen örnekleri anlatayım.

Çekirge kuşları güzel bir örnek. Bilim insanları çekirge kuşlarının sürü halinde uçarken nasıl son derece uyumlu hareket ettiklerini araştırmışlar. Görmüşler ki, çekirge kuşları bu başarıyı yukarıda anlattığım ”kritik nokta” da uçarak gerçekleştiriyorlar. Eğer kuşlar aşırı düzensiz bir şekilde uçarlarsa aralarındaki etkileşimi kaybediyorlar ve sürünün uyumu bozuluyor. Eğer aşırı düzenli bir şekilde uçarlarsa aralarında katı bir etkileşim kuruluyor ama gerekli durumlarda rota değiştirmeleri imkansız hale geliyor. Oysa düzen ve düzensizlik arasında uçtuklarında müthiş bir eşgüdüm ve esneklik kazanıyorlar; sistematik bir şekilde hareket edebiliyorlar ve tehlike anında rahatça rota değiştirebiliyorlar. Yani, kritik noktada iken verimleri yükseliyor, işleyişleri çok daha sağlıklı oluyor.

Bir başka örnek beyin hücreleri, yani nöronlar. Bilim insanlarının araştırmalarına göre nöronlarda ”kritik nokta” da kalarak işleyiş sağlıklarını maksimuma çıkarıyorlar. Araştırmaya göre nöronlar bu noktada bulunarak istikrarlı bir şekilde bilgi iletimlerini gerçekleştirirken, ”kritik nokta”da bulunmaları sayesinde anıları daha rahat depolayabiliyorlar.

İlginç bir örnek hücre biyolojisiyle ilgili. Bilim insanları hücredeki kolesterol birikimini düzensizlik olarak nitelendiriyor. Fakat araştırmalar gösteriyorki, eğer hücre tam düzenlilik halindeyse, yani hücrede hiç kolesterol yoksa hücrenin işleyişi bozuluyor. Yani hücrelerin sağlıklı çalışması için bir miktar kolesterol, yani düzensizlik şart.

Şimdi, gelelim tüm bunların ekonomiyle olan ilgisine. Ekonomi nedir? İlk yazımda da açıkladığım gibi insanların ve toplumların üretim, bölüşüm, tüketim, tasarruf ve yatırım faaliyetlerinin toplamıdır. Yani ekonomi ”sosyal” bir sistemdir. Eğer ekonominin bir sistem olduğunu kabul edersek, şöyle bir soru sormalıyız: Ekonomide de bir ”kritik nokta” bulunabilir mi? Örneğin aşırı düzenli ekonomik sistemden ne anlarız? Buna örnek olarak komünist sistemler verilebilir. Peki ya aşırı düzensizlik nedir? Buna da örnek olarak da vahşi kapitalizmin egemen olduğu, haksız rekabet de dahil olmak üzere tüm ekonomik faaliyetlerin devlet tarafında sıfır denetime tabi tutulduğu sistemleri verebiliriz. Peki ya ekonomik sistemlerin amacı nedir? Amaç, kişisel ve sosyal refah düzeyini maksimuma çıkarmaktır.Objektif bir şekilde düşünürsek, bu iki aşırı uç sisteminde refah toplumu için ideal sistemler olmadıklarını görürüz. Peki o zaman ekonomik sistemin ”kritik nokta”sı ne?

Şöyle bir düşünce ileri sürsek sanıyorum kimse karşı çıkmaz: Öyle bir ekonomik sistem olmalıdırki, insanlar özgürce bireysel ekonomik faaliyetlerini sürdürürken, diğer taraftan devlet sosyal güvenlik sistemiyle gelir adaletini sağlasın, haksız rekabete izin vermesin, böylece refah düzeyi maksimuma çıksın.

Şunu da kabul etmeliyiz ki, bir sosyal sistem olan ekonomide, biyolojik yaşam formlarında olduğu gibi her şey açık ve kesin değil, yani sadece siyah ve beyaz noktalar yok. Gri noktalar çoğunlukta. Peki bu durumda yapabileceğimiz en iyi şey nedir? bu ”gri nokta”lar arasından toplumsal gelişimimizi sağlayacak en iyi ”kritik nokta”yı bulup uygulamak. Herkese iyi pazarlar. Burada yazılanlar yatırım tavsiyesi/danışmanlığı değildir.